Δήμητρα

Η Δήμητρα (Δημήτηρ στα Αττικά, Δαμάτηρ στα Δωρικά), στην ελληνική μυθολογία, ήταν ιδεατή ανθρωπόμορφη θεότητα της καλλιέργειας δηλαδή της γεωργίας, αλλά και της ελεύθερης βλάστησης, του εδάφους και της γονιμότητας αυτού συνέπεια των οποίων ήταν να θεωρείται και προστάτιδα του γάμου και της μητρότητας των ανθρώπων. Ήταν Ολύμπια (κύρια) θεότητα.

Ετυμολογία

Η επικρατέστερη ετυμολογική άποψη θεωρεί ότι η λέξη Δήμητρα (Δημήτηρ στα Αττικά, Δαμάτηρ στα Δωρικά) είναι σύνθετη και σημαίνει Μητέρα γη^[1], προέρχεται από την λέξη Μήτηρ (Μάτηρ στα Δωρικά) που έχει πρώτο-ινδο-ευρωπαϊκή ριζά méh₂tēr (Μητέρα)^[2]και την λέξη Δα που αντιστοιχεί στην Αττική λέξη Γη^[3] και έχει ως πρώτο-ινδο-ευρωπαϊκή ριζά dheghom^[4]. Σε επιγραφή στα μυκηναϊκάελληνικά (γραμμική Β) που έχει βρεθεί αναφέρεται ως si-to-po-ti-ni-ja δηλαδή η κυρία του σίτου και πιθανόν είναι άλλη ονομασία ή επίθετο της Δήμητρας ή προκάτοχος της την εποχή του χαλκού.^[5]

Η Γέννηση της Δήμητρας

Η Δήμητρα ήταν κόρη του Κρόνου και της Ρέας. Αδελφή της Ήρας, της Εστίας, του Δία και του Ποσειδώνα. Η γέννηση της ακολούθησε την ίδια μοίρα με των αδελφών της. Ο Κρόνος κατάπινε τα παιδιά τους μόλις γεννιόντουσαν από φόβο μην του πάρουν το θρόνο. Η Ρέα μην αντέχοντας άλλο να χάνει τα παιδιά της, βοήθησε τον μικρότερο, τον Δία, να εκθρονίσει τον Κρόνο με ένα τέχνασμα και να ελευθερώσει τα αδέλφια του από την κοιλιά του πατέρα τους.

Οι έρωτες της Δήμητρας

Στατήρας της Φενεού με απεικόνιση της Δήμητρας και του Ερμή

Η Δήμητρα ήταν θεά που δεν ήταν γνωστή για τους έρωτες της. Ήταν απόμακρη και ακατάδεκτη, γι´αυτό και οι εραστές της ήταν ολιγάριθμοι. Πρώτοι διεκδικητές της υπήρξαν τα αδέλφια της. Πρώτος ο Δίας, μεταμορφώθηκε σε ταύρο για να ζευγαρώσει μαζί της. Μετανιωμένος για την πράξη του ευνούχισε ένα κριάρι και άφησε τα όργανά του στην αγκαλιά της Δήμητρας ως ένδειξη μεταμέλειας. Εκείνη δέχτηκε τη συγγνώμη του και μερικούς μήνες μετά γέννησε τη μονάκριβη κόρη της Περσεφόνη. Ακολούθησε ο έρωτας του Ποσειδώνα για τη θεά. Η Δήμητρα για να γλυτώσει από την πολιορκία του μεταμορφώθηκε σε φοράδα και κρύφτηκε ανάμεσα στα βασιλικά κοπάδια του Όκνιου, γιου του Απόλλωνα. Μόλις ο Ποσειδώνας το αντιλήφθηκε μεταμορφώθηκε σε άλογο και κατάφερε τελικά να ζευγαρώσει μαζί της. Καρποί αυτής της συνεύρεσης ήταν μία κόρη, η Δέσποινα, το όνομα της οποίας δεν έπρεπε ποτέ να προφέρεται, και ένα άλογο με φτερά και μαύρη χαίτη, ο Αρίων. Η οργή της Δήμητρας για τον βιασμό της από τον Ποσειδώνα, της έδωσε το προσωνύμιο Ερινύα. Ο Δίας για να την κατευνάσει έστειλε τις Νύμφες να την λούσουν στον ποταμό Λάδωνα, παίρνοντας έτσι το όνομα Λουσία.

Δήμητρα και Ιασίωνας[

Ο τρίτος γνωστός εραστής της Δήμητρας ήταν ένας θνητός, ο Ιασίωνας, τον οποίο η θεά ερωτεύτηκε παράφορα. Υπάρχουν δύο εκδοχές για τη γνωριμία τους. Η πρώτη τους θέλει να γνωρίζονται στους γάμους του Κάδμου και της Αρμονίας. Η δεύτερη και επικρατέστερη, στην Κρήτη, στο βουνό Ίδη όπου ο Ιασίωνας κυνηγούσε. Και οι δύο εκδοχές πάντως καταλήγουν στην ερωτική συνεύρεση της θεάς και του θνητού σε έναν αγρό που είχε οργωθεί τρεις φορές. Λίγο καιρό μετά η θεά γέννησε τον Πλούτο που χάριζε στους ανθρώπους πλούτη και αφθονία.

Δήμητρα και Περσεφόνη[

Η Δήμητρα και η κόρη της Περσεφόνη ήταν οι κεντρικοί χαρακτήρες στα Ελευσίνια μυστήρια και πιθανότατα ήταν θεότητες που λατρευόντουσαν πριν από το Δωδεκάθεο. Σε αρκετές περιπτώσεις οι δύο θεότητες συγχέονται ή θεωρούνται μια θεά με δύο πρόσωπα. Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα θεό του Άδη, είχε ως αποτέλεσμα τον μαρασμό της Δήμητρας. Εγκατέλειψε τον Όλυμπο και άρχισε να περιπλανιέται μαυροφορεμένη και βουβή ανάμεσα στους ανθρώπους ψάχνοντας την Περσεφόνη. Τα νιάτα και το κάλλος της αντικατέστησαν τα γκρίζα μαλλιά και το πένθος.

Η Δήμητρα Στην Ελευσίνα

Κάποτε έφτασε στην Ελευσίνα και κάθισε κοντά στο Καλλίχορον φρέαρ πάνω σε ένα βράχο που ονομάστηκε αγέλαστος. Εκεί την βρήκαν οι τέσσερις κόρες του βασιλιά Κελεού. Η Δήμητρα δεν αποκάλυψε τη θεϊκή της ταυτότητα λέγοντας τους ότι ερχόταν από την Κρήτη και είχε ξεφύγει από πειρατές. Οι κοπέλες την πληροφόρησαν πως οι γονείς τους λόγω γήρατος δεν μπορούσαν να αναλάβουν την ανατροφή του νεογέννητου γιου τους Δημοφώντα. Η Δήμητρα δέχτηκε να αναλάβει εκείνη την ανατροφή του βρέφους και υποσχέθηκε ότι το παιδί θα μεγαλώσει χωρίς να αρρωστήσει ποτέ. Φτάνοντας στο παλάτι η θεά παρουσιάστηκε στη σύζυγο του Κελεού, Μετάνειρα. Η αίθουσα φωτίστηκε από ένα δυνατό φως, γεγονός που γέμισε τη Μετάνειρα με δέος για την άγνωστη γρια και της παραχώρησε το θρόνο της. Η Δήμητρα αρνήθηκε και κάθισε βουβή και αγέλαστη δίπλα στο θρόνο αρνούμενη να φάει οτιδήποτε. Μόνο τα αστεία και τα τραγούδια μιας υπηρέτριας, της Ιάμβης, κατάφεραν να την κάνουν να γελάσει. Έτσι σύμφωνα με το μύθο δημιουργήθηκε το ιαμβικό μέτρο.

Η Δήμητρα ανέλαβε το μεγάλωμα του Δημοφώντα και αποφάσισε να κάνει το παιδί αθάνατο. Του άλειφε το κορμί με αμβροσία και το βράδυ τον έβαζε μέσα σε φωτιά για να καούν τα θνητά του μέλη. Όταν η Μετάνειρα είδε τυχαία τις περίεργες μεθόδους της Δήμητρας άρπαξε το γιό της από τα χέρια της και άρχισε να απειλεί τη θεά. Η Δήμητρα εξοργίστηκε και φανέρωσε την πραγματική της ταυτότητα. Διέταξε τον Κελεό να χτίσει ναό με βωμό πάνω στο Καλλίχορον και απομονώθηκε εκεί θρηνώντας για την κόρη της. Δίδαξε στους γιους του Κελεού, Τριπτόλεμο, Διοκλή και Εύμολπο να τελούν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Η θλίψη και η οργή για την αρπαγή της Περσεφόνης την οδήγησε στην απόφαση να μην αφήσει κανένα σπόρο να φυτρώσει πάνω στη γη. Η ανθρωπότητα άρχισε να μαστίζεται από λιμό και ο Δίας αποφάσισε πως ήταν καιρός να επέμβει. Έστειλε αρχικά την Ίριδα και μετά διαδοχικά πολλούς θεούς με δώρα για να την πείσει να αφήσει τη γη να καρπίσει και η ίδια να επιστρέψει στον Όλυμπο. Η Δήμητρα όμως απαιτούσε την επιστροφή της Περσεφόνης. Έτσι ο Δίας έστειλε στον Άδη τον Ερμή διατάζοντας τον Πλούτωνα να αφήσει ελεύθερη την Κόρη. Ο Πλούτωνας υπάκουσε αφού πρώτα έδωσε στην Περσεφόνη να φάει έξι σπυριά ροδιού για να τη δέσει για πάντα με τον Κάτω Κόσμο. Η Περσεφόνη γύρισε στη Δήμητρα και η θεά άφησε τη γη να βλαστήσει. Από τότε η Περσεφόνη περνούσε στον Άδη έξι μήνες και τους υπόλοιπους με τη μητέρα της στον Όλυμπο

Μικρά και Μεγάλα Ελευσίνια

Τα Μικρά Ελευσίνια ή Ελευσίνια της Άγρας, (από την περιοχή της Αθήνας Άγρα όπου ετελούντο), γινόντουσαν το μήνα Ανθεστηριώνας|Ανθεστηριώνα, δηλαδή μέσα Φλεβάρη με μέσα Μάρτη, όταν η Περσεφόνη ανέβαινε στη μητέρα της από τον Άδη. Ήταν στην ουσία προετοιμασία και εξαγνισμός για τα Μεγάλα Ελευσίνια. Σύμφωνα με το μύθο ιδρύθηκαν από τη Δήμητρα για τον εξαγνισμό του Ηρακλή από τους φόνους των Κενταύρων, όταν ο ήρωας εξέφρασε την επιθυμία να συμμετάσχει στα Μεγάλα Ελευσίνια. Τα Μεγάλα Ελευσίνια γινόντουσαν το μήνα Βοηδρομιώνας|Βοηδρονιώνα,δηλαδή μέσα Αυγούστου με μέσα Σεπτέμβρη, όταν η Περσεφόνη επέστρεφε στον Πλούτωνα.

Θεσμοφόρια

Η μεγαλύτερη γιορτή που γινόταν προς τιμήν της Δήμητρας ήταν τα Θεσμοφόρια, το μήνα Πυανεψιώνα, δηλαδή μέσα Σεπτεμβρίου με μέσα Οκτωβρίου, την εποχή της σποράς. Τελούντο σε όλη την Ελλάδα και ήταν γιορτή που συμμετείχαν μόνο παντρεμένες γυναίκες. Όσο διαρκούσαν τα Θεσμοφόρια οι γυναίκες απείχαν από σαρκικές απολαύσεις, νήστευαν και αντάλλασσαν μεταξύ τους άσεμνα αστεία, πιθανώς προς τιμήν των αστείων της Ιάμβης που έκανε τη Δήμητρα να γελάσει. Η γιορτή ολοκληρωνόταν με τα Καλλιγένεια όπου οι γυναίκες γλεντούσαν. Από τη γιορτή των Θεσμοφορίων αποδόθηκαν στη Δήμητρα τα ονόματα Θεσμοφόρος και Καλλιγένεια.

Ορφικός ύμνος Δήμητρος Ελευσινίας

[Δήμητρος Ἐλευσινίας, θυμίαμα στύρακα] Δηώ, παμμήτειρα θεά, πολυώνυμε δαῖμον, σεμνὴ Δήμητερ, κουροτρόφε, ὀλβιοδῶτι, πλουτοδότειρα θεά, σταχυοτρόφε, παντοδότειρα, εἰρήνηι χαίρουσα καὶ ἐργασίαις πολυμόχθοις, σπερμεία, σωρῖτι, ἀλωαία, χλοόκαρπε, ἣ ναίεις ἁγνοῖσιν Ἐλευσῖνος γυάλοισιν, ἱμερόεσσ᾽, ἐρατή, θνητῶν θρέπτειρα προπάντων, ἡ πρώτη ζεύξασα βοῶν ἀροτῆρα τένοντα καὶ βίον ἱμερόεντα βροτοῖς πολύολβον ἀνεῖσα, αὐξιθαλής, Βρομίοιο συνέστιος, ἀγλαότιμος, λαμπαδόεσσ᾽, ἁγνή, δρεπάνοις χαίρουσα θερείοις• σὺ χθονία, σὺ δὲ φαινομένη, σὺ δε πᾶσι προσηνής• εὔτεκνε, παιδοφίλη, σεμνή, κουροτρόφε κούρα, ἅρμα δρακοντείοισιν ὑποζεύξασα χαλινοῖς ἐγκυκλίοις δίναις περὶ σὸν θρόνον εὐάζουσα, μουνογενής, πολύτεκνε θεά, πολυπότνια θνητοῖς, ἧς πολλαὶ μορφαί, πολυάνθεμοι, ἱεροθαλεῖς. ἐλθέ, μάκαιρ᾽, ἁγνή, καρποῖς βρίθουσα θερείοις, εἰρήνην κατάγουσα καὶ εὐνομίην ἐρατεινὴν καὶ πλοῦτον πολύολβον, ὁμοῦ δ᾽ ὑγίειαν ἄνασσαν. ' ^[6]

[Απόδοση] «Δηώ, παμμήτειρα θεά, πολυώνυμε δαίμονα, σεμνή Δήμητερ, κουροτρόφε, ολβιοδώτι, πλουτοδότειρα θεά, σταχυοτρόφε, παντοδότειρα, που χαίρεσαι με την ειρήνη και τις πολύμοχθες εργασίες, σπερμεία, σωρίτι, αλωαία, χλοόκαρπε, που ναίεις στους αγνούς γυαλούς τις Ελευσίνας, ιμερόεσσα, ερατή, θρέπτηρα πρόπαντων των θνητών, η πρώτη που έζευξε των βοών τον αροτήρα τένοντα και έδωσες στους βροτούς ιμερόεντα & πολύολβο βίο, αυξιθαλής, συνέστια του Βρόμιου, αγλαότιμη, λαμπαδόεσσα, αγνή, που χαίρεσαι με τα δρεπάνια των θερισμών. Εσύ χθόνια, εσύ δε φαινομένη, εσύ δε στα πάντα ποσηνής. Έυτεκνε, παιδοφίλη, σεμνή, κουροτρόφε κόρη, που έζευξες στο άρμα σου δρακόντια χαλινάρια ευάζοντας με εγκύκλιες δίνες περί τον θρόνο σου, μονογενής πολύτεκνε θεά, πολυπότνια θνητών, με τις πολλές μορφές, πολυάνθεμες, ιεροθαλείς. Έλθε, μακάρια, αγνή, που βρίθες με τους καρπούς των θερισμών, κατάγοντας σε εμάς ειρήνη και ερατεινή ευνομία και πολύολβο πλούτο, μαζί με την άνασσα υγεία.»

Σύμβολα της Δήμητρας

Σύμβολα της Δήμητρας ήταν οι γερανοί, το στάχυ, ο νάρκισσος, η μυρτιά και ο κρόκος. Οι μέλισσες θεωρούντο ιέρειες της και στις θυσίες προς τιμήν της προσέφεραν ταύρους, μοσχάρια και μέλι.

Προσωνύμια της Δήμητρας

Πριν το όργωμα οι αγρότες θυσίαζαν στην Προηροσία Δήμητρα, στο θερισμό στην Δρεπανηφόρον, στο αλώνισμα στην Αλωάδα και την άνοιξη στη Δήμητρα Χλόην. Άλλα ονόματα που της απέδιδαν είναι Ιουλώ, Αγλαόκαρπος, Σιτώ, Πολύκαρπος, Σπερμία, Σταχυοτρόφος και Φιλόπυρος.

Εκτός από τη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου σημαντικές πηγές όπου αναφέρεται η Δήμητρα είναι οι Ομηρικοί Ύμνοι που αναφέρονται σε αυτήν, ο Ησίοδος με τη Θεογονία του και ο Παυσανίας.

Το όνομά της προέρχεται από το Δη (δωρικό τύπο του Γη) και το μήτηρ και σημαίνει μητέρα γη.